Βορίζια, τα.
Μονή Βροντησίου, η.
ΚΡΗΤΗ
272
θογώνιες πλάκες από πωρόλιθο, ενώ στο μεσαίο διατηρείται
το μεγαλύτερο ψηφιδωτό δάπεδο της Κρήτης Την εκτέλεσή
του σε δύο φάσεις μαρτυρούν οι δύο επιγραφές των χορη-
γών. Από την αρχική διατηρείται το πρώτο γράμμα του ονό-
ματος Θ…, που ταυτίζεται με τον γνωστό από τις πηγές αρχι-
επίσκοπο Κρήτης Θεόδωρο, τον μόνο οπαδό της θρησκευτι-
κής πολιτικής του Ιουστινιανού στο Ιλλυρικό, όπου υπαγόταν
εκκλησιαστικά το νησί. Η δεύτερη αναφέρει τον άγνωστο από
άλλες πηγές αρχιεπίσκοπο Κρήτης Βετράνιο, ως ανακαινιστή
του αρχικού ψηφιδωτού. Τεχνοτροπικά το πρώτο ψηφιδωτό
δάπεδο χρονολογείται στο α΄ μισό του 6ου αι., ενώ η ανακαί-
νισή του τοποθετείται στο τέλος του ίδιου αιώνα ή τις αρχές
του 7ου. Σε εξέλιξη βρίσκεται η έρευνα σε ένα κυκλικό κτίσμα
με περιστύλιο. Πιθανώς ήταν το βαπτιστήριο.
439. Βορίζια, τα.
Στο ναό του Τιμίου Σταυρού, παρεκκλήσιο πιθανόν της μονής
Βαλσαμονέρου, σώζονται θυρώματα, παράθυρα και κωδωνο-
στάσιο γοτθικού τύπου, χαρακτηριστικά του τέλους του 14ου
αι. Στην ίδια περίοδο ανήκουν και οι εξαιρετικής τέχνης τοιχο-
γραφίες, από τα καλύτερα δείγματα της κωνσταντινουπολίτι-
κης ζωγραφικής.
440. Μονή Βαλσαμονέρου, η.
Βρίσκεται κοντά στα Βορίζια και υπήρξε το σημαντικότερο
θρησκευτικό κέντρο της Κρήτης κατά τις τελευταίες δεκαε-
τίες του 14ου και τις πρώτες του 15ου αι. Το καθολικό οικο-
δομήθηκε σταδιακά, με την προσθήκη στον αρχικό μονόχω-
ρο ναό της Παναγίας του νότιου κλίτους, αφιερωμένου στον
Πρόδρομο, και ενός εγκάρσιου, αφιερωμένου στον Άγιο Φα-
νούριο, στο οποίο προστέθηκε νάρθηκας. Τα θυρώματα, τα
αγιοθύριδα και το κωδωνοστάσιο, όλα γοτθικού τύπου, είναι
χαρακτηριστικά της περιόδου. Η ζωγραφική διακόσμηση ακο-
λουθεί τις οικοδομικές φάσεις. Την καμάρα του αρχικού κλί-
τους καλύπτει ο Ακάθιστος Ύμνος, των μέσων του 14ου αι.
Οι τοιχογραφίες του βήματος, με τις ευαγγελικές παραστά-
σεις, την Ανάληψη, την Πεντηκοστή, τις δύο σκηνές του βίου
της Θεοτόκου και τη Θυσία του Αβραάμ, διακρίνονται για το
υψηλό επίπεδο της τέχνης τους και αποτελούν ένα από τα
πρώιμα δείγματα της τέχνης της Κωνσταντινούπολης. Χρονο-
λογούνται με επιγραφή στο 1400. Της ίδιας περιόδου και τέ-
χνης είναι και η πολυπρόσωπη παράσταση Άνωθεν οι Προφή-
ται στο τύμπανο του δυτικού τοίχου του κλίτους, ενώ η μεγάλη
Κοίμηση της Θεοτόκου στον βόρειο τοίχο, με ολόσωμες μορ-
φές Αγίων δίπλα, είναι έργα άλλης ποιότητας, αν και ανήκουν
στην ίδια τάση, από άλλον ζωγράφο. Στο κλίτος του Προδρό-
μου, στεγασμένο με τέταρτο κυλίνδρου, η επιλογή και διάταξη
της εικονογραφίας αποκλίνει από το καθιερωμένο στους κρη-
441. Μονή
Βροντησίου,
Άγιος Αντώνιος,
τοιχογραφίες
441. Μονή Βροντησίου, η.
Η μονή Βροντησίου αποτελούσε ένα από τα σημαντικότερα
θρησκευτικά και πολιτιστικά κέντρα της Κρήτης ήδη από τις
τικούς ναούς σύστημα. Οι τοιχογραφίες αυτές χρονολογού-
νται σύμφωνα με επιγραφή στο 1407. Στο εσωρράχιο του ανα-
τολικού τοξωτού ανοίγματος υπάρχει η μοναδική παράσταση
του αγίου Γρηγορίου Παλαμά και του Προέδρου Κρήτης Άν-
θιμου. Στο δυτικό τμήμα του κλίτους αναπτύσσεται η πλουσι-
ότερη στην Κρήτη σειρά σκηνών του βίου του Προδρόμου. Η
επιγραφή του δυτικού τοξωτού ανοίγματος δίνει για τη διακό-
σμηση αυτή τη χρονολογία 1427. Μεταγενέστερη και έργο άλ-
λου ζωγράφου είναι η πολυπρόσωπη Σφαγή των Νηπίων, σε
δεύτερο στρώμα, που προστέθηκε μετά την καταστροφή του
αρχικού κατά την διεύρυνση και οριστική διαμόρφωση της νό-
τιας και κυρίας εισόδου σε γοτθικό ρυθμό. Στο εγκάρσιο κλί-
τος, που στεγάζεται επίσης με τέταρτο κυλίνδρου, σώζεται η
μόνη γνωστή σειρά του βίου του νεοφανούς στο νησί κατά την
περίοδο αυτή αγίου Φανουρίου. Η ομώνυμη του αγίου μονή,
έγινε το κύριο κέντρο λατρείας του, που προερχόταν από την
Ρόδο. Κτητορική επιγραφή χρονολογεί την προσθήκη του κλί-
τους στο 1427 και την τοιχογράφηση στο 1431, από τον ζω-
γράφο Κωνσταντίνο Ρίκο, με τη χορηγία του ηγουμένου Ιωνά
Παλαμά, ενός από τους πρωτεργάτες της πρώιμης Κρητικής
Αναγέννησης. Στον ευρύχωρο εγκάρσιο νάρθηκα οι τοιχογρα-
φίες χρονολογούνται στα μέσα του 15ου αι.
