Ζαρός, ο.
Βενεράτο, το.
ΚΡΗΤΗ
273
αρχές του 14ου αι. Το καθολικό, δίκλιτος καμαροσκέπαστος
ναός, ολοκληρώθηκε σε δύο φάσεις. Ο αρχικός ναΐσκος του
14ου αι. επεκτάθηκε προς τα δυτικά και στη βόρεια πλευρά
προστέθηκε κατά τον 16ο αι. δεύτερο κλίτος, με ισοδομική θο-
λοδομία. Στην πρόσοψη έχει κτιστεί υψηλό κωδωνοστάσιο βε-
νετσιάνικου τύπου, ενώ στο προαύλιο υπάρχει κρήνη της ανα-
γεννησιακής περιόδου. Η επιλογή και διάταξη των εικονογρα-
φικών θεμάτων του τοιχογραφικού διακόσμου αποτελεί μο-
ναδική περίπτωση στους ναούς της Κρήτης και φαίνεται ότι
πραγματοποιήθηκε με τις οδηγίες σοφού ηγουμένου, που απέ-
βλεπε στην προβολή του μοναστικού ιδεώδους της αδελφότη-
τας. Στην κόγχη, η μοναδική παράσταση του Δείπνου εις Εμ-
μαούς, περιβάλλεται από τους κορυφαίους αποστόλους, τους
μεγάλους προφήτες και αγγέλους. Στην καμάρα του βήματος,
αντί της καθιερωμένης Ανάληψης, βρίσκονται η Κοινωνία των
Αποστόλων και στην επάνω ζώνη η Θεία Λειτουργία. Στο δυτι-
κό της τμήμα έχει ιστορηθεί η μοναδική στην Κρήτη σειρά του
Μηνολογίου. Μοναδικές είναι και οι παραστάσεις του Συμεών
του Θεοδόχου που κρατεί τον μικρό Χριστό και του αγίου Βα-
σιλείου μεταξύ των ασκητών αγίων του νότιου τοίχου. Η υψη-
λή ποιότητα της ζωγραφικής συνδέει άμεσα τις τοιχογραφίες
αυτές με τα πρώιμα έργα της παλαιολόγειας αναγέννησης και
φανερώνει το υψηλό παιδευτικό επίπεδο της μοναστικής κοι-
νότητας του Βροντησίου.
442. Ζαρός, ο.
Ο Άγιος Νικόλαος, μικρό καθολικό παλαιάς μονής, φέρει μεταγε-
νέστερη προσθήκη νάρθηκα. Η τοιχογραφική διακόσμηση αντι-
στοιχεί στις δύο οικοδομικές φάσεις, με έργα των αρχών του
14ου αι. στον αρχικό ναό και των αρχών του 15ου στον νάρθηκα,
με την παράσταση του νεοφανούς αγίου Φανουρίου ως διακό-
νου, τη δεύτερη γνωστή στην Κρήτη μετά από εκείνη του Αβδού.
443. Γέργερη, η.
Κάτω από τον ναό του Χριστού υπάρχουν ερείπια παλαιοχρι-
στιανικής βασιλικής.
444. Πανασσός, η.
Η Παναγία η Χανουτιά είναι μικρός μονόχωρος καμαροσκέ-
παστος ναός, με γοτθικού ρυθμού θυρώματα και αγιοθύριδο.
Στο εσωτερικό διατηρούνται καλής τέχνης τοιχογραφίες, χρο-
νολογημένες με κτητορική επιγραφή στο 1443.
445. Αγία Βαρβάρα, η.
Ο Άγιος Γεώργιος στα Πηρουνιανά, καμαροσκέπαστος ναός
με προσθήκη νάρθηκα που στεγάζεται με χαμηλό τρούλο,
σώζει ζωγραφικό διάκοσμο σε τέχνη επαρχιακού επιπέδου
του β΄ μισού του 14ου αι. Ασυνήθιστη είναι η διάταξη της με-
γάλης παράστασης της Δευτέρας Παρουσίας στον τρούλο
του νάρθηκα.
446. Φρούριο Μέλισσα στον Άγιο Θωμά.
Σε ύψωμα βόρεια από το χωριό Άγιος Θωμάς σώζονται τα ερεί-
πια του φρουρίου Μέλισσα. Πρόκειται για μεγάλο, περίπου ορ-
θογώνιο συγκρότημα, κτισμένο σε επίπεδα. Εσωτερικά του χώ-
ρου διακρίνονται κτίσματα και πιθανώς δεξαμενές. Το φρούριο
αναφέρεται σε έγγραφο του 1360. Ελέγχει την ενδοχώρα προς
τη Μεσαρά και έχει οπτική επαφή με τα φρούρια του Τεμένους
και του Μαλεβυζίου. Πιθανώς κτίστηκε κατά τη Β΄ Βυζαντινή Πε-
ρίοδο (961-1204). Στον οικισμό σώζεται ο τρίκλιτος καμαροσκέ-
παστος ναός του Αγίου Θωμά, κτισμένος στη θέση παλιότερου.
Οι τοιχογραφίες του χρονολογούνται στον 14ο αι. Δυτικά προ-
στέθηκε κατά τον 15ο αι. εγκάρσιος καμαροσκέπαστος νάρθη-
κας με τρούλο. Στις υπώρειες του χωριού, πάνω σε βράχο, είναι
κτισμένος και ο καμαροσκέπαστος ναός του Μιχαήλ Αρχαγγέ-
λου, με τοιχογραφίες του 14ου αι.
447. Βενεράτο, το.
Ο δίκλιτος καμαροσκέπαστος ναός του Μιχαήλ Αρχαγγέλου
στα Βλαχιανά διαμορφώθηκε σταδιακά, όταν το αρχικό μονό-
χωρο ναΰδριο επεκτάθηκε προς τα δυτικά και στη νότια πλευ-
ρά του προστέθηκε μεγάλο κλίτος. Οι δύο χώροι επικοινωνούν
με δύο μεγάλα τοξωτά ανοίγματα. Τα θυρώματα είναι γοτθι-
κού τύπου, με πλούσιο διάκοσμο. Μοναδικό στο είδος του εί-
ναι το τρίλοβο οξυκόρυφο αγιοθύριδο στην κόγχη του νότιου
κλίτους με φυλλόσχημη επίστεψη των οξυκόρυφων λοβών. Το
κωδωνοστάσιο στην στέγη μεταξύ των δύο κλιτών έχει αετω-
ματική επίστεψη, του τύπου που επικρατεί στα κρητικά μνη-
μεία του 14ου-15ου αι. Τοιχογραφική διακόσμηση διατηρεί-
ται μόνο στο νότιο κλίτος. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει
η μοναδική στην Κρήτη μεγάλη σύνθεση του ιδιόμελου στιχη-
ρού των Χριστουγέννων, στο τύμπανο του δυτικού τοίχου. Οι
τοιχογραφίες είναι αντιπροσωπευτικές της κωνσταντινουπολί-
τικης παράδοσης των μέσων του 15ου αι., και χρονολογού-
νται με κτητορική επιγραφή στο 1447. Το καθολικό της Μονής
Παλιανής, μίας από τις παλαιότερες της Κρήτης, είναι τρίκλι-
τη καμαροσκέπαστη μεσοβυζαντινή βασιλική, κτισμένη στην
θέση παλαιοχριστιανικού κτίσματος.
