Αθήνα, η. Αθήναι, αι.
Αθήνα, η. Αθήναι, αι.
ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ
198
αρχίζει νέα άνθηση της πόλης, με οικοδομική δραστηριότη-
τα που εκτείνεται έξω από το υστερορωμαϊκό τείχος. Οι πε-
ρισσότεροι από τους μεσοβυζαντινούς ναούς της πόλης που
διασώθηκαν ήταν καθολικά μονών και μαρτυρούν την ευημε-
ρία της, ιδίως κατά τον 11ο αι. Το πρωιμότερο σωζόμενο μνη-
μείο είναι το καθολικό της μονής Ασωμάτων Πετράκη, ένας
σύνθετος σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός, που έχει χρονο-
λογηθεί στα τέλη του 10ου αι. Παρά τις μεταγενέστερες προ-
σθήκες και αλλοιώσεις, διασώζει σε σημαντικό βαθμό τα αρ-
χικά του χαρακτηριστικά, που παρουσιάζουν αρκετές συγγέ-
νειες με την αρχιτεκτονική της πρωτεύουσας. Γύρω στο 1000
χρονολογούνται οι Άγιοι Απόστολοι Σολάκη στο χώρο της Αρ-
χαίας Αγοράς, ένας ναός στον τύπο του σταυροειδούς εγγε-
γραμμένου με νάρθηκα, με όλα όμως τα επιμέρους διαμερί-
σματα σε ημικυκλική διαμόρφωση, ώστε να προκύπτει ένα πε-
ρίκεντρο κτήριο. Η πλινθοπερίκλειστη εξωτερικά τοιχοποιία
του χαρακτηρίζεται από την παρουσία πολλών κουφικών κο-
σμημάτων. Η Σωτήρα Λυκοδήμου στην οδό Φιλελλήνων είναι
σύνθετος οκταγωνικός ναός με νάρθηκα και κτίστηκε λίγο πριν
από το 1031, με πρότυπο το καθολικό της μονής του Οσίου
Λουκά στη Βοιωτία. Εξωτερικά η τοιχοποιία ήταν πλινθοπερί-
κλειστη, με πολλά κουφικά κοσμήματα και ζώνη από πήλινα
πλακίδια. Στο α΄ μισό του 11ου αι. χρονολογούνται και άλλα
μνημεία, που έχουν όμως υποστεί σημαντικές αλλοιώσεις σε
μεταγενέστερες περιόδους. Ο Άγιος Νικόλαος Ραγκαβά, τε-
τρακιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος με κεραμοπλαστικό
διάκοσμο με αρκετά κουφικά στοιχεία, τοποθετείται στο β’ τέ-
ταρτο του 11ου. Λίγο πριν το 1050 ανάγεται η Αγία Αικατερίνη
Πλάκας, τετρακιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος. Γύρω στα
μέσα του 11ου χρονολογείται η Καπνικαρέα, σύνθετος σταυ-
ροειδής εγγεγραμμένος ναός με λίγο μεταγενέστερο εξωνάρ-
θηκα και με μονόχωρο παρεκκλήσι στη βόρεια πλευρά. Είναι
κτισμένος με πλινθοπερίκλειστο σύστημα και διατηρεί στην
νότια είσοδο ένα κομψό προστώο που παραλληλίζεται με αντί-
στοιχες κατασκευές αργολικών μνημείων του 12ου αι. Ο μό-
νος αθηναϊκός ναός που χρονολογείται με σχετική ακρίβεια,
είναι οι Άγιοι Θεόδωροι Κλαυθμώνος, δίστυλος σταυροειδής
εγγεγραμμένος, με μια ιδιαιτερότητα στα δυτικά στηρίγματα,
που δεν είναι ελεύθερα αλλά ενώνονται με το δυτικό τοίχο.
Εξωτερικά κοσμείται με πήλινη ανάγλυφη ζώνη με κουφίζο-
ντα θέματα. Σύμφωνα με τις επιγραφές οικοδομήθηκε το 1049
ή 1065 από τον Νικόλαο Καλόμαλο. Κοντά στους Αγίους Θε-
οδώρους, στο β΄ μισό του 11ου αι., έχουν τοποθετηθεί και οι
Άγιοι Ασώματοι του Θησείου, που έφεραν πιθανώς διάκοσμο
από πλακίδια με κουφικό διάκοσμο. Ο ναός είναι τετρακιόνι-
ος σταυροειδής εγγεγραμμένος και η σημερινή μορφή του εί-
ναι αποτέλεσμα ριζικής αναστήλωσης στα τέλη της δεκαετίας
του 1950. Στο β’ μισό του 11ου αι. χρονολογείται η Μεταμόρ-
φωση στην βόρεια κλιτύ της Ακρόπολης, επίσης τετρακιόνιος
σταυροειδής εγγεγραμμένος, με αρκετές αλλοιώσεις. Κτίσμα
του 11ου αι. είναι επίσης ο ναός των Αγίων Αναργύρων στου
Ψυρρή, σταυροειδής εγγεγραμμένος με ιδιότυπο διπλοθολικό
τρούλλο, σημαντικά αλλοιωμένος σήμερα. Στα τέλη του 11ου
ή τις αρχές του 12ου αι. αποδίδεται ο Άγιος Ιωάννης ο Θεο-
λόγος στην Πλάκα, δικιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος, με
στρώμα τοιχογραφιών του α’ μισού του 13ου αι. Ο ναός της
257. Αθήνα, Καπνικαρέα
257. Αθήνα, Γοργοεπήκοος
257. Αθήνα, Γοργοεπήκοος, γλυπτά
