Ιστορικό περίγραμμα
18
κρατορία της Κωνσταντινούπολης, το Βασίλειο της Θεσσαλο-
νίκης, το κράτος των Αθηνών και το Πριγκηπάτο της Αχαΐας.
Εκτός από τα τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου, που πα-
ραχωρήθηκαν στο λατινικό κράτος της Κωνσταντινούπολης, οι
Κυκλάδες, η Εύβοια και η Κρήτη περασαν στον έλεγχο της Βε-
νετίας, της ισχυρότερης ναυτικής δύναμης. Οι Βενετοί άσκη-
σαν την κυριαρχία στα περισσότερα νησιά επιτρέποντας την
κατάληψή τους από οικογένειες ευγενών, οι οποίες τα μετέ-
τρεψαν σε μικρά αυτόνομα κρατίδια με φεουδαρχική οργάνω-
ση. Ανάμεσα σε αυτές τις μικρές νησιωτικές επικράτειες ξεχω-
ρίζει το Δουκάτο του Αρχιπελάγους, που συστήθηκε το 1207
από τον Μάρκο Σανούδο, με έδρα τη Νάξο, στο οποίο υπάγο-
νταν η Πάρος, η Αντίπαρος, η Κίμωλος, η Μήλος, η Αμοργός,
η Ίος, η Σίκινος, η Σύρος και η Σίφνος. Η Άνδρος, η Τήνος με
τη Μύκονο, τη Σέριφο και την Κέα, η Ανάφη, η Σαντορίνη και η
Αστυπάλαια, σχημάτισαν μικρότερες αυτόνομες ηγεμονίες. Η
Κρήτη ωστόσο εντάχθηκε απευθείας στα εδάφη της Βενετίας,
λόγω της καίριας στρατηγικής σημασίας της. Με φεουδαρχι-
κό σύστημα οργανώθηκε και η Εύβοια.
Η κατάρρευση του Βυζαντίου δεν ήταν ωστόσο πλήρης. Ισχυ-
ρές οικογένειες συγκέντρωσαν δυνάμεις σε εδάφη της διαιρε-
μένης επικράτειάς του, δημιούργησαν ανεξάρτητα κράτη και
ξεκίνησαν τον αγώνα για την ανασύσταση της αυτοκρατορί-
ας, ανταγωνιζόμενες μεταξύ τους. Το βασίλειο των Λασκαρι-
δών με κέντρο τη Νίκαια, το οποίο επικράτησε τελικά σε αυτή
την προσπάθεια, ήλεχγε μεγάλο μέρος των μικρασιατικών πα-
ραλίων και ανέκτησε σημαντικά νησιά, όπως η Λέσβος, η Χίος,
η Σάμος, η Ικαρία και η Ρόδος. Στην άλλη πλευρά του Αιγαί-
ου, το κράτος της Ηπείρου επικράτησε πρόσκαιρα στη Θεσ-
σαλονίκη και τα παράλια της Θεσσαλίας, η οποία περιήλθε κα-
τόπιν στο αυτόνομο κρατίδιο των Νέων Πατρών. Το 1261 η νέα
δυναστεία που είχε καταλάβει τον θρόνο της Νίκαιας συνέδε-
σε το όνομά της με την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης και
την έναρξη της ύστατης φάσης στη ζωή της αυτοκρατορίας.
Ο πρώτος των Παλαιολόγων, ο Μιχαήλ Η’, αποκατέστησε για
ένα διάστημα την ισχύ του βυζαντινού ναυτικού στο Αιγαίο και
πέτυχε μάλιστα, υπό την ηγεσία του Ιταλού Λικάριου, να απο-
σπάσει από τους Βενετούς πολλές κτήσεις του Δουκάτου του
Αρχιπελάγους και άλλα κυκλαδονήσια.
Κύρια μέριμνα των νέων Δυτικών κυρίαρχων ήταν η εξασφάλι-
ση των κατακτήσεών τους. Στα παράλια και τα νησιά του Αιγαί-
ου επισκευάστηκαν και βελτιώθηκαν τα προϋπάρχοντα βυζα-
ντινά κάστρα και κτίστηκαν δεκάδες νέα, πολλά από τα οποία
σώζονται μέχρι σήμερα και δεσπόζουν στους νησιωτικούς
οικισμούς. Ως φορείς του καθολικού δόγματος, οι Φράγκοι και
οι Βενετοί επιδίωξαν να ενσωματώσουν τον ορθόδοξο πληθυ-
σμό στην παπική εκκλησία, επιβάλλοντας πιεστικά μέτρα, χω-
ρίς όμως να λείπουν περιπτώσεις συνδιαλλαγής και ανεκτικό-
τητας. Ως αντίδραση του ντόπιου πληθυσμού ερμηνεύεται η
οικοδόμηση και τοιχογράφηση από τους ορθοδόξους πλή-
θους μικρών εκκλησιών, ιδίως κατά τον 13ο αιώνα. Στα μνη-
μεία αυτά είναι έκδηλη η πίστη και η εμμονή στη βυζαντινή
παράδοση, που υπογραμμίζει την προσήλωση στο ορθόδοξο
δόγμα και την υπεροχή της Κωνσταντινούπολης ως καλλιτε-
χνικού κέντρου.
κλησιαστικά στον πάπα της Ρώμης, εντάχθηκαν στη δικαιοδο-
σία του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως. Η έριδα της Ει-
κονομαχίας, που συντάραξε για περισσότερο από έναν αιώνα
τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία (726-843), έφτασε και στα νησιά,
όπως δείχνουν οι ανεικονικές διακοσμήσεις ναών της Νάξου,
της Αμοργού και της Ρόδου. Στα λιγοστά μνημεία που αντι-
προσωπεύουν την εκκλησιαστική αρχιτεκτονική της περιόδου
αυτής παρατηρείται ένδεια στα υλικά και τις μορφές και υπο-
χώρηση της οικοδομικής τεχνογνωσίας, μια εξέλιξη που είναι
αναμενόμενη έχοντας υπόψιν τις ιστορικές συνθήκες.
Στις αρχές του 9ου αιώνα κορυφώνεται η σύγκρουση Βυζαντι-
νών και Αράβων στη θάλασσα, με αμφίρροπα αποτελέσματα.
Το 961 είναι ωστόσο το έτος-ορόσημο για το μεσαιωνικό Αι-
γαίο, καθώς ο Νικηφόρος Φωκάς ανακαταλαμβάνει την Κρή-
τη, το κύριο ορμητήριο των Αράβων. Η ειρήνη πλέον αποκα-
θίσταται και η κίνηση στους θαλάσσιους δρόμους του Αιγαί-
ου διεξάγεται ανεμπόδιστα, συμβάλλοντας σε νέα άνθηση του
εμπορίου. Η κεντρική διοίκηση φροντίζει παράλληλα να ενι-
σχύσει τα κεντρικά λιμάνια με αμυντικά έργα, διασφαλίζοντας
τη μεταφορά προϊόντων στην Κωνσταντινούπολη. Οι νέες συν-
θήκες που δημιουργούνται ευνοούν την πολιτιστική άνθηση,
την οποία μαρτυρούν τα μνημεία που κτίζονται από τις αρχές
του 11ου αιώνα κυρίως και εξής, με ευδιάκριτη την ακτινοβο-
λία των τεχνών της πρωτεύουσας.
Οι γενναίες αυτοκρατορικές χορηγίες σε μοναστικά κέντρα
όπως η Νέα Μονή Χίου και η μονή Αγίου Ιωάννου Θεολόγου Πά-
τμου, δείχνουν πως το κρατικό ενδιαφέρον για τα πράγματα του
Αιγαίου συνεχίζεται όσο προχωρά ο 11ος αιώνας. Εντούτοις,
μετά το 1025 το Βυζάντιο εισέρχεται ως πολιτικός οργανισμός
σε τροχιά παρακμής, η οποία θα επηρεάσει βαθειά και τη ζωή
του αιγαιακού κόσμου. Η καταστροφή του βυζαντινού στρατού
στο Μαντζικέρτ το 1071 θα οδηγήσει τους Σελτζούκους Τούρ-
κους στα μικρασιατικά παράλια, με αποτέλεσμα πολλές πόλεις
να πέσουν στα χέρια τους και να διαταραχθεί η εμπορική κίνη-
ση. Επί της δυναστείας των Κομνηνών θα αποκατασταθεί μεν η
βυζαντινή κυριαρχία στη μικρασιατική ακτογραμμή και εν μέρει
στην ενδοχώρα, αρχίζει ωστόσο η αποσύνθεση του βυζαντινού
εμπορίου, με τα προνόμια που παραχωρούνται στη Βενετία το
1082 και της δίνουν το δικαίωμα να εμπορεύεται σε όλα τα λι-
μάνια της αυτοκρατορίας χωρίς να καταβάλει φόρους. Κατά το
β’ μισό του 12ου αιώνα, ο έλεγχος της κεντρικής διοίκησης στις
επαρχίες παραλύει και παρατηρούνται έντονες αυτονομιστικές
τάσεις. Ο ίδιος αιώνας αποτελεί, από την άλλη πλευρά, περίο-
δο μεγάλης ανάπτυξης των τεχνών, με την υποστήριξη συχνά
των τοπικών αρχόντων που ενισχύουν την ανέγερση μοναστη-
ριακών ναών και τη διακόσμησή τους με τοιχογραφίες υψηλής
καλλιτεχνικής στάθμης.
Ο κόσμος των νησιών και των παραλίων βίωσε μια ριζική ιστο-
ρική μεταβολή το 1204, όταν οι δυνάμεις της Δ’ Σταυροφορίας
κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη και κατέλυσαν το βυζαντινό
κράτος. Οι νικητές διαμοιράστηκαν τα εδάφη του με την συν-
θήκη που έμεινε γνωστή ως Partitio Romaniae: τα ηπειρωτικά
παράλια της βαλκανικής πέρασαν στην κυριαρχία νέων κρα-
τών που ίδρυσαν οι Φράγκοι στην Ανατολή, στη Λατινική Αυτο-
