17
Τ
ο κήρυγμα της νέας θρησκείας του χριστιανισμού έφτασε
από νωρίς στα νησιά και τις ακτές του Αιγαίου πελάγους.
Μαθητές του Χριστού και απόστολοι της εκκλησίας εργάστη-
καν για τη διάδοση του χριστιανισμού, με πρώτο τον απόστο-
λο Παύλο. Το Αιγαίο της εποχής εκείνης, υπό την κυριαρχία
των Ρωμαίων, αποτελούσε μια ειρηνική θάλασσα, όπου οι πε-
ρισσότερες αρχαίες ελληνικές πόλεις άκμαζαν μαζί με τα νέα
οικιστικά κέντρα που είχαν δημιουργηθεί.
Η μετάθεση της πρωτεύουσας της ρωμαϊκής αυτοκρατορί-
ας στην ανατολή το 324 μ.Χ., με την ίδρυση της Κωνσταντι-
νούπολης, αποτελεί την ιστορική τομή που θεωρείται ως η
αφετηρία της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Οι νέες συνθήκες
θα ευνοήσουν ιδιαίτερα το νησιωτικό κόσμο, καθώς πλέον οι
σπουδαιότεροι θαλάσσιοι δρόμοι που τροφοδοτούν την πρω-
τεύουσα περνούν από το Αιγαίο. Εμπορικά πλοία μεταφέρουν
προϊόντα από τις επαρχίες της Αιγύπτου και της Συρίας μέσω
της πολυσύχναστης θαλάσσιας οδού μεταξύ των μικρασια-
τικών παραλίων και των νησιών. Κατά μήκος της ανθούν πο-
λιτείες-λιμάνια με ζωηρή εμπορική κίνηση και με αστική ζωή
που συνεχίζει πολλές αρχαίες συνήθειες. Η οικοδομική δρα-
στηριότητα είναι έντονη, με εντυπωσιακότερο στοιχείο τους
χριστιανικούς ναούς του τύπου της βασιλικής, που ανεγεί-
ρονται κατά δεκάδες από τον 4ο αιώνα και εξής, ακόμα και
στα μικρότερα νησιά. Ο διάκοσμός τους, με γλυπτά μαρμάρι-
να αρχιτεκτονικά μέλη, ψηφιδωτά δάπεδα και τοιχογραφίες,
ακολουθεί τις εξελίξεις της τέχνης στα μεγάλα κέντρα της
αυτοκρατορίας. Για τον κόσμο του Αιγαίου, η παλαιοχριστια-
νική περίοδος (4ος-7ος αιώνας) είναι εποχή γενικής ευημερί-
ας, με εξαίρεση τα πλήγματα που δοκιμάζουν πολλές παρα-
λιακές πόλεις της ηπειρωτικής Ελλάδας κατά τις βαρβαρι-
κές επιδρομές του 4ου αιώνα και τους μεγάλους σεισμούς
του 6ου.
Στη διοίκηση του Αιγαίου κατά το διάστημα αυτό παρατηρεί-
ται ένας διχασμός σε σχέση με τα μεταγενέστερα δεδομένα,
καθώς οι ακτές και τα νησιά μοιράζονται ανάμεσα στις Επαρ-
χότητες του Ιλλυρικού και της Ανατολής –τα ευρωπαϊκά πα-
ράλια με τα γειτονικά νησιά στην πρώτη και τα μικρασιατι-
κά με τα νησιά τους και πολλές από τις Κυκλάδες στη δεύτε-
ρη. Αντίστοιχα, οι ακτές της Ελλάδας και τα προς αυτές νη-
σιά υπάγονται στην εκκλησιαστική δικαιοδοσία του πάπα της
Ρώμης. Η εκκλησία οργανώνεται με πλήθος επισκοπές και οι
ιεράρχες τους λαμβάνουν μέρος στις εκκλησιαστικές εξελί-
ξεις, ήδη από την Α’ Οικουμενική Σύνοδο (325).
Οι τύχες του αιγαιακού κόσμου και της αυτοκρατορίας θα αλ-
λάξουν σημαντικά από τις αρχές του 7ου αιώνα, με τις μεγά-
λες σλαβικές επιδρομές. Η ηπειρωτική Ελλάδα πλημμυρίζει
από Σλάβους και πολλές παράλιες πόλεις καταστρέφονται και
εγκαταλείπονται οριστικά. Οι επιδρομές πλήττουν και ορισμέ-
να νησιά. Περισσότερο όμως από τις σλαβικές επιδρομές θα
επηρεάσει το Αιγαίο ένας νέος δυναμικός παράγοντας που εμ-
φανίζεται στο προσκήνιο της ιστορίας την ίδια περίπου περίο-
δο. Πρόκειται για τους Άραβες, που με ασυγκράτητη ορμή θα
καταλύσουν μέσα σε λίγα χρόνια τη μακραίωνη βυζαντινή κυ-
ριαρχία στην Αίγυπτο και τη Συρία και σύντομα θα στραφούν
στη θάλασσα. Στα μέσα του 7ου αιώνα ο αραβικός στόλος του
Μωαβία επιτίθεται και λεηλατεί ανθηρά ως τότε νησιά, όπως η
Ρόδος και η Χίος. Για τους επόμενους τρεις αιώνες, τα νησιά
και τα παράλια θα ζουν υπό την αραβική απειλή.
Με τις σλαβικές επιδρομές και την έναρξη των αραβικών επι-
θέσεων, η ακμή του παλαιοχριστιανικού Αιγαίου τερματίζε-
ται και ο χώρος εισέρχεται στη μεσαιωνική περίοδο της ιστο-
ρίας του. Αυτή η βαθειά ιστορική τομή ανιχνεύεται σε ευρή-
ματα και μνημεία που σχετίζονται χρονολογικά με αυτή την
κρίσιμη περίοδο, με χαρακτηριστικότερα τα πρόχειρα οχυρά
και κάστρα που κτίζονται βιαστικά στην ενδοχώρα πολλών νη-
σιών για να προστατευτούν οι κάτοικοι. Στρώματα καταστρο-
φής που εντοπίζονται σε ακμάζουσες μέχρι τότε πόλεις σχετί-
ζονται με βίαιες επιδρομές που διέκοψαν τη ζωή τους. Σημα-
ντικά οικιστικά κέντρα συρρικνώνονται ή εγκαταλείπονται, κα-
θώς ο πληθυσμός μετακινείται σε ασφαλέστερες τοποθεσίες.
Ο αστικός βίος, που διατηρούσε πολλά από τα στοιχεία των
αρχαίων καταβολών του, τερματίζεται, με εξαίρεση λίγες με-
γάλου μεγέθους πόλεις. Η ανασφάλεια παρατείνεται καθώς
το ναυτικό των Αράβων και των Σαρακηνών πειρατών εγκαθί-
σταται μόνιμα από τον 9ο αιώνα στην Κρήτη, απ’ όπου εφορ-
μά προς τα νησιά και τα παράλια.
Παρά τη μεγάλη ανατροπή, η ζωή στο Αιγαίο συνεχίστηκε.
Γραπτές πηγές αλλά και αρχαιολογικά τεκμήρια δείχνουν ότι
δεν επήλθε ερήμωση: το κράτος εξακολούθησε να ελέγχει τα
περισσότερα νησιά, οι θαλάσσιες οδοί παρέμειναν ανοικτές, η
εκκλησία συνέχισε τη δραστηριότητά της. Σημαντική για την
ενίσχυση των νησιωτών ήταν η διοικητική αναδιοργάνωση του
αρχιπελάγους, με τη σύσταση του Θέματος των Καραβισιά-
νων στις αρχές του 7ου αιώνα, το οποίο κατόπιν διασπάστηκε
στα Θέματα Κιβυρραιωτών (νοτιοανατολικό Αιγαίο) και Αιγαί-
ου Πελάγους (βορειοανατολικό Αιγαίο). Την ίδια περίπου περί-
οδο, όλες οι επαρχίες του κράτους που υπάγονταν ακόμα εκ-
Τ Ο Χ Ρ Ι Σ Τ Ι Α Ν Ι Κ Ο Α Ι Γ Α Ι Ο
Ιστορικό περίγραμμα
