Νάξος, η.
Νάξος, η.
ΤΑ ΝΗΣΙΑ
369
589. Νάξος, Απείρανθος, Αγία Κυριακή, τοιχογραφία
589. Νάξος, Κεραμί, Άγιοι Απόστολοι στο Μετόχι
τιών μέσα και έξω από τον οχυρωματικό περίβολο υποδηλώ-
νουν έντονη οικιστική δραστηριότητα. Η ίδρυση του κάστρου
συνδέεται με τις πρώτες αραβικές επιδρομές του 7ου αι., όταν
οι κάτοικοι των παράλιων αναγκάστηκαν να μετακινηθούν στην
ασφαλέστερη ενδοχώρα.
Κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο (9ος-12ος αι.) η Νάξος γνω-
ρίζει ιδιαίτερη ανάπτυξη και αναδεικνύεται σε διοικητικό κέ-
ντρο και έδρα μητρόπολης (1083). Στους ναούς που κτίζονται
την εποχή αυτή οι επικρατέστεροι αρχιτεκτονικοί τύποι είναι
οι βασιλικές (Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος στ’ Αφικλή) (28), οι
σταυροειδείς εγγεγραμμένοι (Άγιοι Απόστολοι στο Κεραμί)
(23) και αρκετοί μονόχωροι τρουλαίοι (Άγιος Νικόλαος στο
Σαγκρί) (17) ή σχήματος ελεύθερου σταυρού (Παναγία η Δα-
μνιώτισσα στον Καλόξυλο) (25), χωρίς να λείπουν και οι μονό-
χωρες καμαροσκέπαστες εκκλησίες. Σημαντικός αριθμός γλυ-
πτών της μεσοβυζαντινής περιόδου έχει διασωθεί σε β΄ χρήση
ως οικοδομικό υλικό σε μεταγενέστερους ναούς. Αρκετά μαρ-
μάρινα γλυπτά και αρχιτεκτονικά μέλη, όπως είναι τα εντοιχι-
σμένα στον βόρειο τοίχο της Παναγίας της Δαμνιώτισσας (25),
χρονολογούνται στα τέλη του 10ου και στον 11ο αι. Οι τοιχο-
γραφίες του Αγίου Γεωργίου του Διασορίτη (19) αποτελούν
ένα από τα σημαντικότερα τοιχογραφικά σύνολα του 11ου αι.
στο Αιγαίο. Ο ναός είναι απλός τετρακιόνιος σταυροειδής εγ-
γεγραμμένος με τρούλο και νάρθηκα. Το εικονογραφικό πρό-
γραμμα έχει τα τυπικά γνωρίσματα του 11ου αι. Στη μεσοβυ-
ζαντινή περίοδο ανακαινίζεται ο ναός της Πρωτόθρονης στο
Χαλκί (19), ο οποίος στη σημερινή του μορφή ανήκει στον με-
ταβατικό σταυροειδή εγγεγραμμένο με τρούλο. Στο νεότερο
καμπαναριό, εντοιχισμένος μαρμάρινος κοσμήτης σώζει τη
χρονολογία ανακαίνισης (1052) και τα ονόματα του επισκόπου
Λέοντος και του Νικήτα πρωτοσπαθαρίου και τουρμάρχη Να-
ξίας. Τα τοιχογραφικά στρώματα που διατηρούνται στο μνη-
μείο αντιπροσωπεύουν ευρύ χρονικό διάστημα, από την εποχή
της Εικονομαχίας μέχρι το 13ο αι. Το στρώμα ανακαίνισης του
1052 περιλαμβάνει τις τοιχογραφίες του πρώτου στρώματος
του τρούλου (σήμερα έχουν αποτοιχισθεί) και τις τοιχογραφί-
ες στις καμάρες των κεραιών του σταυρού. Οι τοιχογραφίες
του βορειοδυτικού νεκρικού παρεκκλησίου του Αγίου Ακινδύ-
νου χρονολογούνται στο 1056.
Η περίοδος της λατινικής επικυριαρχίας για τη Νάξο αρχίζει το
1204, όταν ο Μάρκος Σανούδος ιδρύει το δουκάτο του Αρχι-
πελάγους με έδρα το νησί. Η Λατινοκρατία θα διαρκέσει έως
την οθωμανική κατάκτηση το 1566. Παρόλο που καταργήθη-
καν οι ορθόδοξες επισκοπές, η καλλιτεχνική έκφραση των ορ-
θοδόξων δεν επηρεάστηκε αρνητικά. Σε σύνολο 180 τοιχογρα-
φικών στρωμάτων που έχουν επισημανθεί, είναι εντυπωσιακά
μεγάλος ο αριθμός των έργων που ανάγονται στον 13ο αι. και
στην πρώτη δεκαπενταετία του 14ου. Κατά τον 13ο αι. διακο-
σμούνται εκ νέου με τοιχογραφίες σχεδόν όλοι οι παλαιότε-
ροι ναοί, το σύνολο των οποίων σώζεται στις περιοχές Σαγκρί-
ου, Χαλκίου και Φιλωτίου, καθώς και στην ορεινή περιοχή Απει-
ράνθου. Τα νέα κτίσματα της εποχής είναι συνήθως μικρών
διαστάσεων καμαροσκέπαστοι ναοί. Από τη Νάξο είναι γνω-
στά εννέα ακριβώς χρονολογημένα με επιγραφές ζωγραφικά
σύνολα, όλα του β΄ μισού του 13ου αι.: Άγιος Γεώργιος στην
Απείρανθο (1252/4) (24), Άγιος Νικόλαος στο Σαγκρί (1269/70)
589. Νάξος, Απείρανθος, Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος στ’ Αφικλή
